Powołany przy Wydziale V Nauk Medycznych Polskiej Akademii Nauk Zespół ds. Komórek Macierzystych i Terapii Komórkowych (KMiTK), jest odpowiedzią na potrzebę upowszechniania rzetelnej wiedzy w obszarze terapeutycznego potencjału komórek jako substancji czynnej produktów leczniczych. Świat nauki identyfikuje ten obszar jako niezwykle obiecujący i perspektywiczny kierunek medycyny translacyjnej. Jednocześnie, występujące na całym świecie zjawisko nieetycznego stosowania terapii komórkowych, stwarza poważne zagrożenie dla rozwoju tej dziedziny. Ryzyko to może być potęgowane wówczas, gdy debata przybiera formę propagowania treści budujących niechęć do terapii komórkowych w ogóle, pomijających osiągnięcia naukowe wskazujące na ich potencjał. W poczuciu odpowiedzialności za wolny od nadużyć rozwój tego kierunku biotechnologii i medycyny uważamy, że podstawowym orężem powinna być edukacja i upowszechnianie rzetelnej, naukowej wiedzy na temat komórek macierzystych i wszelkich innych komórek o potencjale terapeutycznym. Sygnatariuszki inicjatywy leżącej u podstaw utworzenia KMiTK traktują to jako swój obowiązek i swojego rodzaju misję prospołeczną.

Znaczny postęp, jaki nastąpił w ostatnich latach w badaniach nad komórkami macierzystymi, przyczynił się do wprowadzenia części z nich w fazę badań klinicznych i zastosowania w różnych obszarach medycyny. Samo pojęcie komórki macierzystej w przestrzeni społecznej funkcjonuje jako „słowo klucz” i wykorzystywane jest bez odpowiedniego zrozumienia i świadomości. Należy podkreślić, iż nauka definiuje wiele typów komórek macierzystych, a stosowany podział związany jest z właściwościami poszczególnych rodzajów komórek macierzystych oraz ich potencjałem terapeutyczno-regeneracyjnym. Należy podkreślić, że terapie komórkowe nie są nowymi procedurami, które dopiero wchodzą do zastosowania w pracy klinicznej. Procedury te mają wieloletnią historię i są dobrze udokumentowane, czego przykładem jest przeszczepianie macierzystych komórek krwiotwórczych. Terapia ta stosowana jest od ponad 60 lat i wraz z rozwojem nowych technologii jest ciągle udoskonalana.

Niestety, zarówno w Polsce jak i innych krajach UE, a także na innych kontynentach, upowszechniło się obecnie zjawisko nieetycznego oferowania i stosowania terapii komórkowych. Szybka komercjalizacja takiego leczenia, jaką obserwujemy w ostatnim czasie, nie zawsze poparta jest rzetelną wiedzą w tej materii i przeprowadzana zgodnie z zasadami „medycyny opartej na faktach”. Skala tego problemu stała się źródłem ostrzeżeń ze strony amerykańskiej agencji FDA (ang. Food and Drug Administration), a także Europejskiej Agencji Leków EMA (ang. European Medicinal Agency). Nieuprawnione „leczenie” komórkami przeprowadzane jest na ogół w ośrodkach pozbawionych podstaw naukowych dotyczących biologii komórek macierzystych i mechanizmów ich działania. Najczęściej podmioty te nie posiadają zaplecza do izolowania i przetwarzania komórek w standardzie wymaganym prawem [w Polsce potwierdzonym pozwoleniem Ministerstwa Zdrowia oraz zgodą/zezwoleniem Głównego Inspektoratu Farmaceutycznego na wytwarzanie ATMP (ang. Advanced Therapy Medicinal Products)], także bez spełnienia wymagań niezbędnych do ich zgodnego z literą prawa stosowania u pacjentów. Materiał biologiczny podawany pacjentom nierzadko nie ma nic wspólnego z komórkami macierzystymi, ale stanowi heterogenny komórkowo, niescharakteryzowany preparat pozyskany z tkanek ludzkich. Wyniki takich „terapii” nie są ujawniane, a podjęte działania poprzez stosowanie niezdefiniowanych preparatów mogą stanowić zagrożenie zdrowia dla pacjentów.

W przestrzeni publicznej w naszym kraju pojawiło się ostatnio wiele ostrzeżeń przed stosowaniem nieudokumentowanych i nieuprawnionych terapii komórkowych. Terminy: „nieudokumentowane”, „nieuprawnione” czy „niesprawdzone” są stosowane dość dowolnie, po wielokroć zamiennie, co zważywszy na to, iż terapie z użyciem komórek macierzystych są w przeważającej części eksperymentalne, ale z reguły oparte i wynikające z opublikowanych badań podstawowych oraz przedklinicznych, wymagają ujednoznacznienia.

Za „nieuprawnione” należy uznać terapie, dla których nie przedstawiono przesłanek naukowych w zakresie ich bezpieczeństwa lub wyników badań przedklinicznych proponujących potencjalny mechanizm terapeutyczny w aspekcie konkretnego schorzenia. W szczególności, wspomniane powyżej przypadki niezgodnego z prawem wytwarzania oraz stosowania komórek stanowią przykład terapii nieuprawnionych.

W odniesieniu do określenia „udokumentowane”, należy zaakcentować, iż poziom oraz charakter dowodów na skuteczność terapii jest różny: począwszy od dopuszczenia na rynek leku, w którym komórki stanowią substancję czynną (IV faza badań klinicznych), poprzez efekty badań klinicznych wcześniejszych faz, opublikowane w nadzorowanych bazach centralnych, aż po recenzowane publikacje w czasopismach naukowych opisujące wyniki badań przedklinicznych i klinicznych.

         Należy wyraźnie podkreślić, że tylko w nielicznych wskazaniach możemy mówić o udowodnionej skuteczności, w której przeszczepione komórki macierzyste wywołują efekt terapeutyczny, poprawiają funkcjonowanie uszkodzonej tkanki i wspomagają właściwe dla niej funkcje. Stosowanie terapii komórkowej w większości obszarów medycyny jest terapią eksperymentalną, a w przypadku MSC, głównie opartą na ich właściwościach związanych z wytwarzaniem czynników bioaktywnych wspomagających standardową terapię. Biorąc pod uwagę liczne doniesienia naukowe widzimy potrzebę dalszego rozwoju terapii opartych na zdefiniowanych preparatach komórkowych zawierających komórki macierzyste, które mogłyby być w sposób kontrolowany podawane pacjentom. Potrzeba ta jest oparta na wynikach badań przedklinicznych oraz obserwacji klinicznej, wskazującej na aktywność proregeneracyjną oraz bezpieczeństwo zastosowań zdefiniowanych populacji komórek macierzystych w uszkodzeniach tkankowych. Decyzja o zastosowaniu takiej terapii u pacjenta powinna być indywidualna, podjęta przez pacjenta wspólnie z lekarzem, po rzetelnym przedstawieniu pacjentowi potencjalnych korzyści, ale i ryzyka takiej terapii. Oprócz szkody dla pacjenta, wynikającej z braku obiektywnej informacji dotyczącej proponowanej terapii z użyciem MSC, obecna sytuacja w Polsce doprowadziła również kuriozalnie do negowania wyników badań naukowych kilkudziesięciu ostatnich lat dotyczących komórek macierzystych, w tym MSC.

Tymczasem w prowadzonej obecnie kampanii ostrzegającej przed stosowaniem terapii z użyciem komórek macierzystych doszło do niesłusznego pomieszania nieracjonalnego i nieuczciwego stosowania tych komórek z terapiami komórkowymi zaprojektowanymi na fundamencie dostępnej w literaturze fachowej wiedzy. Coroczne doniesienia w najbardziej prestiżowych czasopismach naukowych w dziedzinie biologii, medycyny czy biologii medycznej są zagłuszane przez dyskusje dotyczące nieuprawnionych terapii.

Należy wyraźnie podkreślić, że według dostępnych danych statystycznych i baz klinicznych, większość zarejestrowanych badań klinicznych dotyczących terapii komórkowych jest przeprowadzona z zastosowaniem MSC. Znaczna część badań klinicznych, zatwierdzonych zarówno w Stanach Zjednoczonych, jak i w Europie jest prowadzona przez uznane placówki, w tym prestiżowe ośrodki publiczne (np. Mayo Clinic, USA). W 2009 r. EMA dopuściła na rynek lek o nazwie Alofisel (Darvadstrocel®) preparat z allogenicznych MSC z tkanki tłuszczowej w leczeniu przetok okołoodbytniczych w chorobie Leśniowskiego-Crohna. Czas obserwacji pacjentów w pojedynczych badaniach wynosi obecnie kilkanaście lat.

Również w Polsce prowadzone są obecnie kontrolowane, randomizowane badania kliniczne z wykorzystaniem produktów leczniczych ATMP opartych na MSC w różnych wskazaniach. Badania te spełniają standardy europejskie, których celem jest rozwój i rejestracja w EMA tego typu leków komórkowych dla zastosowań u pacjentów. Co niepokojące, obecna dyskusja prowadzona w Polsce nad komórkami macierzystymi i terapiami komórkowymi, która nie dostarcza pacjentom i lekarzom pełnej wiedzy w tym obszarze, znacząco utrudnia prowadzenie tego typu badań klinicznych i rozwój nowych produktów leczniczych, wykorzystujących myśl naukową i kliniczną w Polsce.

Polemiczna opinia krytycznie odnosząca się do aspektu bezpieczeństwa lub racjonalności prowadzenia terapii z zastosowaniem komórek macierzystych jest bardzo wskazana. Należy jednak rozważnie formułować opinie, aby określone stanowisko nie było tzw. jedynym słusznym. Zgodnie z mottem Królewskiego Towarzystwa Naukowego (The Royal Society of London) „nullius in verba” („nie wierz nikomu na słowo”) badania zarówno podstawowe, przedkliniczne, jak i kliniczne powinny być prowadzone w celu potwierdzenia lub obalenia danej tezy, z zachowaniem opisywanych wcześniej zasad prawnych i przestrzeganiem etyki zawodowej, zwracając przede wszystkim uwagę na dobro pacjenta. Niezwykle wartościowym byłoby stworzenie publicznie dostępnego rejestru badań oraz wyników przeprowadzonych dotychczas terapii komórkowych. Jednocześnie niezbędne jest zebranie grona ekspertów, reprezentujących zarówno środowisko nauk podstawowych, jak i klinicznych. W jego składzie powinny się znajdować osoby wykazujące się wiedzą i doświadczeniem w obszarze badań podstawowych, aplikacyjnych i translacyjnych nad komórkami o potencjale terapeutycznym. Wskazane byłoby także zaangażowanie badaczy pracujących nad opracowywaniem i kliniczną weryfikacją terapii z użyciem produktów leczniczych, w których substancją czynną są komórki.

We współczesnych, dobrze zorganizowanych społeczeństwach nastawionych na rozwój, powszechną praktyką jest wypracowanie standardów ELSI (od ang.: Ethical, Legal and Societal Issues), angażujące specjalistów z dziedziny nauk medycznych, nauk społecznych i nauk humanistycznych. Udokumentowanym zjawiskiem jest bowiem to, iż postęp jest możliwy wyłącznie w warunkach społecznej akceptacji dla nowości – zbudowanej na rzetelnej wiedzy. Bez tego rodzaju aktywności w niedoinformowanym środowisku medycznym i pacjenckim, zahamujemy rozwój terapii komórkowych w Polsce, zostawiając pole do nadużyć – przez co osiągniemy cel przeciwstawny do założonego. Identyfikując następujące obszary niezbędnej aktywności w tym kierunku, zakładamy działania oparte na trzech filarach.

W związku z powyższym, działania Zespołu KMiTK na rzecz realizowanego celu społecznego będą obejmowały przygotowanie merytoryczne (treści) i metodologiczne (różnorodne formy przekazu) do publicznej popularyzacji wiedzy na temat komórek macierzystych (stosując zasadę: zamiast straszyć, objaśniać i informować stosownym językiem o stanie wiedzy, potencjalnych korzyściach i podejmowanym ryzyku, w przypadku terapii eksperymentalnych). Grupą docelową w realizacji tego celu będą przede wszystkim pacjenci, a w szczególności organizacje pacjenckie, ale także blogerzy naukowi, dziennikarze, a także lekarze.

Grupą docelową działań Zespołu KMiTK w zakresie komunikacji naukowej będą naukowcy i lekarze zajmujący się badaniami dotyczącymi terapii komórkowych, komórek macierzystych, jak i nauczyciele akademiccy wykładający na kierunkach medycznych/biomedycznych czy biotechnologicznych. W realizacji takiej aktywności wskazane jest wsparcie międzynarodowych towarzystw naukowych oraz organów kształtujących obowiązujące standardy w badaniach podstawowych, przedklinicznych i klinicznych w terapiach z zastosowaniem komórek. Dodatkowym aspektem działań Zespołu będzie konsolidacja środowiska naukowego zajmującego się badaniami naukowymi nad komórkami macierzystymi i ich wykorzystaniem oraz nad rozwojem terapii komórkowych, co bezpośrednio ma szanse przełożyć się na zwiększenie znaczenia Polski w naukowej przestrzeni Europy.

Trzecim niemniej ważnym adresatem stworzonego systemu komunikacji będzie działalność skierowana do decydentów, w tym instytucji finansujących badania naukowe i badania kliniczne, Komisji Bioetycznych, podmiotów regulatorowych nadzorujących wielokierunkowe działania związane z terapiami komórkowymi oraz badaniami klinicznymi. Ujęcie w swojej agendzie także tych podmiotów umożliwi, wraz z dwoma pozostałymi filarami, stworzenie w Polsce swoistego ekosystemu, gdzie zaangażowanie społeczne będzie miało bezpośrednie przełożenie zarówno na warstwę legislacyjno-regulatorową, jak i projakościowe wytyczanie standardów naukowych.

Taki plan działania jest bardzo ambitny i absorbujący. Mamy jednak poczucie, iż jego wdrożenie jest ważnym i nieodzownym elementem umożliwiającym postęp w tej dziedzinie wiedzy i praktyki medycznej intensywnie obecnie rozwijanej na świecie.

Będzie dla nas wielkim wyróżnieniem uzyskanie aprobaty dla naszej działalności ze strony całej Polskiej Akademii Nauk, a przede wszystkim Wydziału V Nauk Medycznych – Instytucji od lat uznawanej za niekwestionowany autorytet w środowisku akademickim. Tylko dzięki wspólnym wysiłkom   będziemy w stanie zrealizować naszą misję społeczną i naukową.

Z wyrazami szacunku sygnatariuszki

Dr hab. n. med. NATALIA ROZWADOWSKA (Ph.D., D.Sc.), prof. IGC

Instytut Genetyki Człowieka PAN

Zakład Patologii Molekularnej – Kierownik

mail: natalia.rozwadowska@igcz.poznan.pl

Dr hab. n. med. ANNA SARNOWSKA (PhD, D.Sc., M.D.), prof. IMDiK

Instytut Medycyny Doświadczalnej i Klinicznej im. M Mossakowskiego PAN

Platforma Badań Translacyjnych w Zakresie Medycyny Regeneracyjnej – Kierownik

mail: asarnowska@imdik.pan.pl

Prof. dr hab. n. med. LEONORA BUŻAŃSKA (Ph.D., D.Sc.)

Instytut Medycyny Doświadczalnej i Klinicznej im. M Mossakowskiego PAN – Dyrektor

Zakład Bioinżynierii Komórek Macierzystych – Kierownik

mail: buzanska@imdik.pan.pl

Prof. dr hab. n. med. MAŁGORZATA LEWANDOWSKA-SZUMIEŁ (Ph.D., D.Sc.)

Warszawski Uniwersytet Medyczny

Laboratorium Badawcze – Bank Komórek – Kierownik

                                                                                               mail: mszumiel@wum.edu.pl

Prof. dr hab. n. med. EWA ZUBA-SURMA (Ph.D, D.Sc.)

Uniwersytet Jagielloński

Wydział Biochemii, Biofizyki i Biotechnologii, Zakład Biologii Komórki

mail: ewa.zuba-surma@uj.edu.pl

Prof. dr hab. ALEKSANDRA KLIMCZAK (Ph.D., D.Sc.)

Instytut Immunologii i Terapii Doświadczalnej im. Ludwika Hirszfelda PAN

Samodzielne Laboratorium Biologii Komórek Macierzystych i Nowotworowych – Kierownik

e-mail: aleksandra.klimczak@hirszfeld.pl