Projekt nowelizacji ustawy o Polskiej Akademii Nauk, opublikowany przez Ministerstwo Nauki i Szkolnictwa Wyższego 17 lipca 2024 roku, wzbudził poważne kontrowersje w środowisku naukowym. Mimo że potrzeba zmian w regulacjach dotyczących PAN nie budzi wątpliwości, wielu naukowców uważa, że proponowane rozwiązania mogą zaszkodzić instytucji, której prestiż i autonomia są kluczowe dla polskiej nauki. Publikujemy streszczenie artykułu „150 uczonych podpisuje się pod słowami: Mamy nadzieję, że projekt reformy PAN to tylko zaproszenie do dyskusji” dla portalu projektpulsar.pl.

Wprowadzenie do reformy

Projekt nowelizacji ustawy o PAN, przedstawiony przez Ministerstwo Nauki i Szkolnictwa Wyższego, stanowi odpowiedź na długoletnie dyskusje na temat konieczności zmian w regulacjach dotyczących Akademii. W 2022 i 2023 roku powstały dwa projekty reform, opracowane przez naukowców związanych z PAN, które miały na celu poprawę funkcjonowania tej instytucji. Nowy projekt ministerialny różni się jednak znacząco od wcześniejszych propozycji, co budzi obawy, że jego wdrożenie może doprowadzić do obniżenia prestiżu PAN oraz pogorszenia jakości prowadzonych badań.

Specyfika Polskiej Akademii Nauk

PAN, istniejąca od 70 lat, jest wyjątkową instytucją w polskim systemie naukowym. Akademia, jako autonomiczna organizacja, nie podlega Ministerstwu Nauki, lecz Premierowi, co odróżnia ją od uczelni wyższych. Członkowie PAN, wybierani spośród najlepszych polskich naukowców, cieszą się niezależnością od nacisków politycznych i administracyjnych. Instytuty PAN, mimo chronicznego niedofinansowania, osiągają znaczące sukcesy naukowe na arenie międzynarodowej. Komitety naukowe PAN, złożone z niezależnie wybieranych ekspertów, pełnią ważną rolę w formułowaniu stanowisk dotyczących kluczowych problemów naukowych i społecznych.

Krytyczne uwagi do projektu

Projekt nowelizacji ustawy o PAN budzi szereg zastrzeżeń, które wskazują na niezrozumienie specyfiki tej instytucji przez jego autorów. Przede wszystkim, planowane zmiany mogą prowadzić do ograniczenia autonomii Akademii, wprowadzając większą kontrolę administracyjną ze strony ministerstwa. Przeniesienie części zadań z PAN do ministerstwa, w tym nadzoru nad finansami, może osłabić samodzielność instytucji.

Seniorat uczonych i zmiany strukturalne

Jednym z najważniejszych problemów jest zaproponowane ograniczenie roli seniorów PAN, co stoi w sprzeczności z tradycjami europejskich akademii nauk. Wprowadzenie licznej grupy osób spoza korporacji uczonych do organów decyzyjnych PAN, takich jak Prezydium, może znacznie zmniejszyć wpływ członków Akademii na jej funkcjonowanie. Proponowane zmiany mogą również doprowadzić do poważnych zaburzeń w strukturze organizacyjnej PAN, m.in. poprzez zmianę składu Zgromadzenia Ogólnego PAN oraz sposób wyboru Prezesa Akademii.

Nadmiar nadzoru i nierealistyczne terminy

Projekt ustawy wprowadza również nadmierny nadzór nad działalnością PAN, w tym coroczne oceny instytutów, które są nierealistyczne i mogą zaszkodzić długoterminowym badaniom naukowym. Terminy przewidziane na wprowadzenie zmian są oceniane jako nierealne, co może prowadzić do chaosu w funkcjonowaniu Akademii.

Konkluzje

Choć potrzeba reformy PAN jest powszechnie uznawana, obecny projekt ustawy może przynieść więcej szkody niż pożytku. Kluczowym wyzwaniem jest znalezienie rozwiązania, które poprawi funkcjonowanie PAN, nie naruszając przy tym jej autonomii i prestiżu. Naukowcy apelują, aby projekt ten stał się punktem wyjścia do szerokiej dyskusji, a nie ostatecznym kształtem reformy. W przeciwnym razie, Polska Akademia Nauk może stracić swoją wyjątkową pozycję w krajowym i międzynarodowym środowisku naukowym.

Pełna treść artykułu dostępna pod linkiem.