Diagnoza procesów ludnościowych oraz proponowana reakcja na zmianę demograficzną to kluczowe elementy analizy przygotowanej przez Komitet Nauk Demograficznych PAN.
Zmiana demograficzna w Polsce jest obserwowana od 1989 r. To wynik trwałych i głębokich przekształceń procesu reprodukcji ludności, na które składają się m.in. ewolucja struktur demograficznych i relacji między pokoleniami. Czynnikami wpływającymi na zmianę są też: proces starzenia się ludzi, przeobrażenia struktur i życia rodzinnego oraz napływ migracyjny i rosnące zróżnicowanie etniczne kraju.
Na aktualne zmiany demograficzne zwraca uwagę Komitet Nauk Demograficznych PAN. Sformułował rekomendacje dotyczące kilku kluczowych zagadnień związanych ze strukturą i liczbą ludności. Przekazanie wiedzy o przeobrażeniach procesów ludnościowych zachodzących po 1989 r. było celem zorganizowanej przez PAN konferencji pt. „Zrozumieć zmianę demograficzną”. Ustalenia ekspertów zaprezentowane podczas spotkania posłużyły Komitetowi do opracowania przesłania, które zawiera diagnozę zmian procesów ludnościowych w Polsce oraz płynące z niej wnioski.
Ustalenia ekspertów mogą być wykorzystane do sformułowania odpowiedzi na obecną zmianę demograficzną. Zawarte w dokumencie sugestie stanowią wsparcie w planowaniu przyszłych działań w obszarach takich jak: rynek pracy, opieka społeczna, edukacja, transport czy zagospodarowanie przestrzenne.
Przesłanie Komitetu Naukowego skupia się na kilku najważniejszych obszarach tematycznych.
Spadek płodności i jej utrzymywanie się na poziomie, który nie gwarantuje prostej zastępowalności pokoleń, jest zjawiskiem powszechnym w krajach rozwiniętych. Jednocześnie zmieniają się zachowania dotyczące zawierania i rozpadu związków oraz prokreacji, przyczyniając się do rosnącego zróżnicowania form życia rodzinnego, także w kolejnych etapach przebiegu życia. W Polsce wzrasta przeciętny wiek rodzenia pierwszego dziecka i zawarcia pierwszego związku małżeńskiego przez kobiety, coraz wyższy jest odsetek urodzeń pozamałżeńskich i wskaźnik rozwodów, choć wartości tych wskaźników są nadal znacznie niższe niż w wielu krajach europejskich. Niską płodność w Polsce, podobnie jak w Europie, warunkują głównie: rosnąca niepewność na rynku pracy, problemy mieszkaniowe oraz trudności z łączeniem ról zawodowej i rodzinnej z aspiracjami zawodowymi.
Polityka rodzinna powinna być stabilna i spójna, z naciskiem na pozytywne oddziaływanie na aktywność zawodową i kapitał ludzki, w tym zwłaszcza młodego pokolenia, które stanowi potencjał demograficzny i ekonomiczny. Nie może pomijać zróżnicowania form rodzin, w jakich żyją Polacy.
W ciągu ostatnich trzech dekad długość życia Polaków systematycznie rosła, jednak po 2015 r. zaczęła się skracać. Sytuację pogorszyła pandemia COVID-19, dotykając szczególnie ludzi starszych. W efekcie w latach 2019-2021 długość życia osób w wieku 65+ skróciła się o dwa lata.
Najważniejszym czynnikiem wpływającym na stan zdrowia jest styl życia, dlatego obowiązkiem państwa jest kształtowanie świadomości prozdrowotnej obywateli i rozwój usług ochrony zdrowia. Istotne jest również szerokie wykorzystanie argumentacji naukowej do konsekwentnego przeciwstawiania się opiniom szkodzącym zdrowiu (np. dotyczącym szczepień).
Od 2015 r. Polska stała się jednym z najważniejszych krajów docelowych dla imigrantów w Unii Europejskiej. Trend ten pogłębił masowy napływ obywateli Ukrainy z terenów ogarniętych wojną.
Należy się liczyć ze znaczącym wzrostem skali mobilności międzynarodowej. Dlatego istotne jest zwiększenie aktywności instytucji publicznych w zakresie polityki migracyjnej oraz zdefiniowanie polskiego modelu integracji imigrantów. Powinien on uwzględniać specyfikę napływu imigrantów (duży udział osób z krajów bliskich kulturowo) oraz możliwe różnicowanie strumienia migracyjnego w przyszłości (wzrost skali napływu ludności z Azji i Afryki).
W 2000 r. wystąpiła w Polsce historyczna zmiana bilansu przepływów między miastem a wsią. Nasiliło się wyludnienie obszarów peryferyjnych, a koncentracji uległ napływ do atrakcyjnych aglomeracji (miast i ich stref podmiejskich).
Dysproporcje rozwojowe między dużymi ośrodkami miejskimi a obszarami peryferyjnymi powinny być łagodzone poprzez działania integracyjne. Strategie rozwoju powinny zachęcać do współpracy międzygminnej oraz promować partnerstwa miejsko-wiejskie wykraczające poza granice administracyjne.
W Polsce i w Europie płodność utrzymuje się poniżej prostej zastępowalności pokoleń. Jednocześnie wydłuża się trwanie życia ludzkiego i rośnie rola migracji zagranicznych. Niska dzietność prowadzi do depopulacji i wpływa na zmiany struktury wieku ludności. Według danych z Narodowego Spisu Ludności i Mieszkań 2021 w ostatniej dekadzie ludność Polski zmniejszyła się o prawie 0,5 mln osób. Przybyło niemal 1,9 mln osób w wieku 65+. Obecnie grupa ta stanowi prawie 19% mieszkańców kraju. W wieku 60+ jest już co czwarty mieszkaniec Polski.
Stosunkowo duża przewidywalność procesu starzenia się ludności i jego trwały charakter wymagają reorientacji polityki publicznej. Dotyczy to zwłaszcza rynku pracy, systemu zabezpieczenia społecznego, usług opieki społecznej oraz ochrony zdrowia.
Od 1990 r. liczba ludności Polski ulegała niewielkim zmianom. Zaplecza miast i aglomeracji miejskich zyskują mieszkańców, a proces starzenia się ludności jest tam wolniejszy niż w miastach. Na obszarach związanych z rolnictwem procesy starzenia się i depopulacji są relatywnie najgłębsze. Względnie trwały jest podział na starszą demograficznie część wschodnią i część zachodnią kraju.
Polityki rozwoju (np. rynku pracy, edukacji, ochrony zdrowia, transportu, czy opieki) powinny zdecydowanie zmniejszyć nacisk na wsparcie sektorowe na rzecz wsparcia wymiaru terytorialnego. Uwzględnić należy m.in. obszary wewnątrz miast i te o niskiej gęstości zaludnienia.
Zmiany struktury wieku ludności o szczególnym nasileniu w pewnych obszarach Polski, a zwłaszcza rosnąca liczba Polaków w wieku poprodukcyjnym, mają charakter nieodwracalny. Towarzyszy im zmniejszanie się populacji w skali całego kraju.
Polityki publiczne powinny zagwarantować dostęp do zasobów ważnych dla rozwoju jednostek, grup społecznych i całego społeczeństwa. Istotna jest też poprawa jakości życia ludności w warunkach przeobrażeń społecznych: zmiany relacji pomiędzy generacjami, odmienności potrzeb i aspiracji poszczególnych pokoleń, rosnącej różnorodności i złożoności relacji rodzinnych, zmiany społecznych ról kobiet i mężczyzn oraz coraz większego zróżnicowania etnicznego społeczeństwa.
Wnioski zawarte w przesłaniu mogą zostać wykorzystane do sformułowania adekwatnej odpowiedzi na dokonującą się zmianę demograficzną. Mogą też stanowić wsparcie w planowaniu działań dostosowawczych w obszarach takich jak: rynek pracy, opieka społeczna, edukacja, zdrowie, transport, zabezpieczenie społeczne, zagospodarowanie przestrzenne, środowisko i klimat.
Z pełną treścią przesłania Komitetu Naukowego można się zapoznać na stronie konferencji “Zrozumieć zmianę demograficzną”.
Konferencja „Zrozumieć zmianę demograficzną” odbyła się 13-14 czerwca 2022 r. w Warszawie w ramach III Kongresu Demograficznego „Polska XXI wieku – wyzwania demograficzne”. Została zorganizowana przez Komitet Nauk Demograficznych PAN. W ośmiu sesjach merytorycznych konferencji wzięły udział 34 badaczki i badacze z Polski oraz pięcioro czołowych przedstawicieli środowiska demograficznego w Europie.
Celem spotkania było przekazanie wiedzy o przeobrażeniach procesów ludnościowych zachodzących po 1989 r. Jak podkreśliła w otwierającym wystąpieniu online Dubravka Šuica, wiceprzewodnicząca Komisji Europejskiej i Komisarz ds. Demokracji i Demografii, zrozumienie zmiany demograficznej ma kluczowe znaczenie dla formułowania strategii politycznych i społecznych. Nagranie wystąpienia pani Komisarz można obejrzeć online.
Spotkanie rozpoczęła prof. dr hab. Elżbieta Gołata, Przewodnicząca Komitetu Nauk Demograficznych PAN. Wystąpił również prof. dr hab. Romuald Zabielski, który był wiceprezesem PAN w kadencji 2019-2022 oraz prof. dr hab. Józefina Hrynkiewicz, przewodnicząca Rządowej Rady Ludnościowej i dr Dominik Rozkrut, prezes Głównego Urzędu Statystycznego. Organizacyjnie konferencję wsparło Biuro Upowszechniania i Promocji Nauki PAN.
Prezentacje prelegentów są dostępne na stronie Komitetu Nauk Demograficznych PAN.
Komitet został powołany przy Wydziale I Nauk Humanistycznych i Społecznych PAN. Podejmuje działania służące rozwojowi nauk społecznych, humanistycznych, medycznych i nauk o zdrowiu oraz wykorzystaniu ich osiągnięć dla dobra kraju.
Prowadzone przez Komitet badania procesów ludnościowych dotyczą obszarów badawczych z zakresu demografii oraz statystyki i ekonometrii. Badacze korzystają z dorobku różnych dyscyplin (ekonomii i finansów, geografii społeczno-ekonomicznej i gospodarki przestrzennej, nauk o polityce i administracji, nauk socjologicznych, psychologii, historii, nauk o zdrowiu).
Więcej informacji o Komitecie.
Źródło informacji: Polska Akademia Nauk
W serwisie PAN stosujemy pliki cookies w celu gromadzenia danych statystycznych oraz prawidłowego funkcjonowania serwisu. Pliki te mogą być umieszczane na Twoim urządzeniu do odczytu stron. Więcej informacji o celu używania i zmianie ustawień ciasteczek znajdziesz w naszej polityce prywatności.
