5 września 2024 r. w Warszawie odbyło się 152. Zgromadzenie Ogólne Polskiej Akademii Nauk (PAN). Głównym tematem obrad była zaproponowana przez Ministerstwo Nauki i Szkolnictwa Wyższego (MNiSW) nowelizacja ustawy o PAN. Przedstawiony projekt budzi bardzo poważne zastrzeżenia zarówno co do merytoryki, jak i przyspieszonego trybu procedowania.

W obradach wziął udział Minister Nauki, Dariusz Wieczorek, który odniósł się do części zastrzeżeń do ministerialnego projektu zgłaszanych przez środowisko. Podkreślił, że Ministerstwo nie chce zabrać majątku PAN, gdyż majątek ten jest z definicji publiczny, państwowy. Zaapelował także do zgromadzonych o dystans i poprosił o przekazanie zmian do ustawy w postaci konkretnych tekstów przepisów do zmiany, wykreślenia lub dodania. Obiecał także, że odniesie się do każdej zgłaszanej propozycji.

Ważnym głosem, który pojawił się w odpowiedzi na wystąpienie ministra, była opinia prof. Stanisława Mazura, który stwierdził: – Dla instytutów Polska Akademia Nauk była zawsze buforem między polityką a nauką. Chcielibyśmy, by tak zostało. W instytutach badawczych, a nie naukowych, jakimi są instytuty PAN, kadra zarządzająca zmienia się wraz ze zmianami politycznymi. I tam nauka nie kwitnie. Pamiętajmy o tym.

– Deklaruję gotowość do rozmów, ale nie jestem tym spotkaniem [z Ministrem Nauki – przyp. red.] uspokojony. Nadal nie wiem, czemu ta ustawa ma służyć. Absolutnie będziemy obstawać przy rozwiązaniach, które mają wzmacniać Akademię – podkreślił, żegnając Ministra, prezes PAN prof. Marek Konarzewski.

Następnie obrady skupiły się na prezentacji stanowiska PAN i jego uzasadnienia, które po zmianach poddano pod głosowanie. Stanowisko zostało przyjęte (153 głosy na tak, 1 głos na nie, 9 głosów wstrzymujących się). Stanowisko wraz z uzasadnieniem dostępne jest pod linkiem.

Krytyka centralizacji i ograniczenia autonomii

Wbrew deklaracjom Ministerstwa Nauki i Szkolnictwa Wyższego, nowelizacja prowadzi do centralizacji władzy, ograniczenia autonomii PAN oraz likwidacji bądź ograniczenia funkcjonujących w ramach Akademii procesów demokratycznych. Pojawiają się w związku z tym obawy dotyczące możliwości powtórzenia scenariusza znanego z Węgier, gdzie – w wyniku podobnych działań – tamtejsza akademia nauk faktycznie utraciła swoją autonomię i została podporządkowana władzy politycznej.

Zmiany w strukturach decyzyjnych i nadzorze

Projekt, opublikowany w okresie wakacyjnym, zawiera zapisy podważające status i zasady funkcjonowania PAN. Zakłada m.in. przeniesienie nadzoru nad Akademią z Prezesa Rady Ministrów do ministra ds. nauki, co de facto oznacza degradację PAN do roli jednej z wielu agend resortowych. Kontrowersyjny jest również zamiar obligatoryjnego nadania członkom PAN po 75. roku życia statusu członka-seniora, co wiąże się z utratą biernego prawa wyborczego i możliwości uczestnictwa w pracach komitetów. Z kolei zwiększenie udziału przedstawicieli Akademii Młodych Uczonych w Zgromadzeniu Ogólnym PAN oraz włączenie do tego gremium dyrektorów instytutów PAN doprowadzi do marginalizacji korporantów w składzie najważniejszego organu decyzyjnego Akademii.

Negatywna ocena zmian w nadzorze nad instytutami

Podczas spotkania dobitnie wybrzmiało, że Polska Akademia Nauk negatywnie ocenia także zmiany w nadzorze nad instytutami. Nowelizacja z jednej strony przewiduje coroczne oceny instytutów, z drugiej jednak nie wprowadza żadnych skutecznych mechanizmów kontroli merytorycznej. Zmiany miałyby dotknąć także dopiero co ukonstytuowane Komitety PAN, które MNiSW chce zastąpić nowymi, w których członków wybranych w demokratycznych wyborach spośród przedstawicieli całego środowiska akademickiego uzupełnić mieliby delegowanymi przez różne podmioty nominaci.

Propozycje PAN

Kierownictwo PAN po raz kolejny przypomniało, że tak w 2023, jak i na początku 2024 r. Ministerstwu przedstawiony został kompleksowy i uzgodniony ze środowiskiem naukowym reformy projekt reformy Akademii. Niestety, nie spotkał się on z odzewem kierownictwa MNiSW i ostatecznie żadne z zaproponowanych w nim rozwiązań nie znalazło się w ustawie ministerialnej.

Apel o konstruktywną dyskusję

Konkluzją Zgromadzenia Ogólnego Polskiej Akademii Nauk jest apel uczestników: „wierzymy, że głos naukowców zostanie uszanowany, a konstruktywna dyskusja przyniesie dobre rozwiązania. Jesteśmy otwarci na debatę i merytoryczną obronę naszych propozycji, aby wspólnie wypracowany akt prawny odzwierciedlał potencjał Akademii”.

Zapis spotkania z Ministrem Nauki, Dariuszem Wieczorkiem, na 152. Zgromadzeniu Ogólnym PAN

Galeria zdjęć